- Katılım
- 6 Kas 2021
- Mesajlar
- 2,692
- Tepkime puanı
- 4,078
- Puanları
- 113
- Yaş
- 31
- Konum
- Türkiye
- Dc
- fatihbulut
Türkiye'de Gig Ekonomisi: Uber, Trendyol Go ve Kuryelerin Dünyası
Gelişen teknolojiyle birlikte iş dünyası ve tüketim alışkanlıkları hızla değişiyor. Bu dönüşümün en belirgin yansımalarından biri, dijital platformlar üzerinden işgücünün alınıp satıldığı "platform ekonomisi" veya diğer adıyla "gig ekonomisi". Bu sistem, çalışanlar ve müşteriler arasında eşleşmeyi sağlayan, genellikle yapılan işe göre ödeme temelinde geçici ve esnek istihdam biçimleri sunar.
Paylaşım Ekonomisinin Öncüsü: Uber
Platform ekonomisinin ve özellikle ulaşım sektöründeki paylaşım ekonomisinin önde gelen örneklerinden biri Uber'dir. 2010 yılında Silikon Vadisi'nde kurulan Uber, "tek bir tuşa basarak istediğiniz yere gitme" fikriyle yola çıkmıştır. Bugün dünya çapında 70 ülkede, 10 binden fazla şehirde faaliyet göstermekte ve günde 23 milyondan fazla yolculuğa olanak tanımaktadır. Uber'in misyonu, uygun fiyatlı mobilite çözümlerini herkes için her yerde erişilebilir kılmaktır. Şehir ulaşımına katkıda bulunmayı global misyonu olarak benimseyen Uber, teknoloji yatırımlarıyla bireysel araç sahipliğini azaltmayı, trafik ve hava kirliliğini azaltarak ulaşımı daha uygun ve güvenilir hale getirmeyi hedeflemektedir.
Uber, geleneksel taksi hizmetlerinden farklılaşır. En temel fark, Uber'in akıllı telefon uygulaması üzerinden çalışmasıdır. Uber'de tahmini ücret, sürücü bilgileri önceden öğrenilebilir, online ödeme seçeneği mevcuttur ve müşteri memnuniyeti için puanlama sistemi kullanılır.
Uber, faaliyet gösterdiği ülkelerde ve Türkiye'de çeşitli hukuki ve düzenleyici sorunlarla karşılaşmıştır. Geleneksel taksiciler tarafından haksız rekabet oluşturduğu gerekçesiyle protestolara hedef olmuştur. Türkiye'de de 2019'da araç paylaşımı faaliyetleri bir mahkeme kararıyla yasaklanmış, ancak daha sonra 2021'de uygulamasını taksilerin kullanımına açarak pazara yeniden girmiştir. Kara Ulaşım Yönetmeliği'ndeki değişiklikler ve buna bağlı İBB kararları da Uber'in faaliyetlerini durdurmaya yönelik adımlar atmış, ancak Uber'in hukuki süreç başlatmasıyla bu kararların yürütmesi durdurulmuştur. Uber, Türkiye'de faaliyetlerini sürdürmeye devam etmektedir.
Uber, ulaşımın yanı sıra kargo dağıtımı gibi alanlarda da faaliyet göstermektedir. Türkiye'de Uber Kurye hizmeti 19 Ocak itibarıyla İstanbul'da başlamış ve anlık paket teslimatına olanak sağlamıştır. Bu hizmet, kurye iş ortaklarıyla iş birliği içinde hayata geçirilmiştir. Uber, sürücüsüz kamyon teknolojisi gibi yeniliklere de yatırım yapmaktadır.
Türkiye'deki Platform Devleri: Trendyol Go ve Yemeksepeti
Türkiye'de platform ekonomisinin önemli oyuncuları arasında Trendyol Go ve Yemeksepeti yer almaktadır. Trendyol Go, Trendyol mobil uygulaması içinde market ve restoran siparişlerinin verildiği bir platformdur. Siparişler oluştuktan sonra Trendyol Go servisleri üzerinden kuryelere atanır ve teslimat süreci başlar. Trendyol Go platformunda 19 bin kurye ile 90 binin üzerinde market ve restoran bulunmaktadır. Trendyol'un kendi teslimat ağı olan Trendyol Express (TEX) ise 2018'de kurulmuş ve özellikle pandemi döneminde hızla büyüyerek Türkiye'nin tüm illerine yayılmıştır. 2020'de günde ortalama 1 milyon paket dağıtımı gerçekleştirmiştir.
Yemeksepeti ise 2001 yılında kurulmuş ve 2015 yılında Delivery Hero'ya satılmıştır. Türkiye'nin en büyük online yemek sipariş platformlarından biridir. Hem bordrolu (kadrolu) çalışan kuryeleri hem de esnaf kurye (parça başı) modeliyle çalışan kuryeleri bulunmaktadır.
Pazar payı açısından, bir kaynağa göre Türkiye'de hala en çok kullanılan yemek sipariş uygulaması Yemeksepeti'dir, ancak Trendyol'un da pazarda öne geçtiğine dair gözlemler mevcuttur. Bazı kullanıcılar Trendyol Go'yu müşteri odaklılığı ve hızlı iade işlemleri nedeniyle tercih ettiğini belirtmiştir. Yemeksepeti'nin arayüz değişikliklerinden zarar gördüğü ve getir ücreti alması gibi nedenlerle tercih edilmeyebileceği de ifade edilmiştir.
Uber ve Trendyol Go İş Birliği (Satın Alma Görüşmeleri)
Yakın zamanda gündeme gelen önemli bir haber, Trendyol Grubu'nun Uber ile Trendyol GO'nun çoğunluk hisselerinin devri için anlaşmaya vardığıdır. Bu satış sürecinin önümüzdeki aylarda tamamlanması beklenmektedir. Anlaşmanın finansal detayları paylaşılmamıştır, ancak Trendyol GO'nun değerlemesinin yaklaşık 1 milyar dolar olduğu belirtilmiştir. Uber'in amacının, pazarda göreceli olarak daha alt konumda olan (ancak büyüyen) bir işletmeyi alıp kendi markası ve finansmanıyla öne geçmek olabileceği yorumları yapılmıştır. Anlaşma tamamlandıktan sonra Trendyol GO uygulamasının müşterilere, satıcılara ve kuryelere hizmet vermeye devam edeceği ifade edilmiştir.
Kuryelerin Dünyası: Esnaf Kuryelik ve Çalışma Koşulları
Platform ekonomisinin Türkiye'deki en yaygın istihdam biçimlerinden biri **"esnaf kuryelik"**tir. Bu model, "kendi işinin patronu ol" veya "iş ortağımız ol" sloganlarıyla tanıtılsa da, kuryelerin çalışma hayatında önemli zorlukları beraberinde getirir. Esnaf kurye olmak isteyen kişi, kendi işletmesini kurarak firmaya bağlı olmadan "istediği zaman" çalışır. Ancak bu modelde kurye, hukuken firmanın çalışanı değil, firma sahibidir.
Esnaf kuryelerin en önemli sermayesi kendi araçlarıdır (motosiklet veya araba). Aracın tüm giderleri (sigorta, yakıt, bakım vb.) kuryeye aittir. Sosyal sağlık güvencelerini kendileri yatırır. Ödeme paket başı yapılır ve bu hizmet karşılığında firmaya fatura kesilir. Paket sayısı arttıkça vergi yükü artar, bu da muhasebeci ihtiyacı doğurur. Günlük yeme-içme masrafları da kuryeye aittir. Esnaf kuryelerin ücretli izin hakları yoktur; izin kullandıkları günlerde ücret alamazlar. Herhangi bir kaza, paket kaybı veya hasarı durumunda tüm sorumluluk esnaf kuryenindir. İşçi statüsünde olmadıkları için sendikada örgütlenme imkanları hukuken yoktur.
Birçok firma (Fiyuu, Trendyol Go, Trendyol Express, Getir, Yemeksepeti, Scotty, Banabikurye, Hepsi Jet, Hepsiexpress, Aras Kargo, MNG Kargo, Yurtiçi Kargo, Sürat Kargo, Kolay Gelsin, Tıkla Gelsin, İletmen, Paket Taxi, Fuudy, Paketle, Gelal, Yolla, Ulak) esnaf kurye modelini kullanmaktadır. Bu modelin yaygınlaşması özellikle Covid-19 dönemine denk gelmiş, şirketlerin maliyetleri düşürmek amacıyla sosyal güvenceli, asgari ücretli kadrolu çalışan yerine bu modeli tercih etmesine neden olmuştur. Esnaf kuryelerin kazancı, taşınan gönderi sayısı, kilometre ve kampanyalar gibi değişkenlere bağlıdır, ancak firmadan firmaya farklılık gösterebilir.
Kurye Eylemleri: Trendyol Express ve Yemeksepeti Örnekleri
Türkiye'de platform ekonomisi kuryelerinin çalışma koşullarına yönelik önemli kolektif eylemler yaşanmıştır. 2022 yılının ilk ayında Trendyol Express araçlı kuryeleri, TÜİK enflasyonunun (%36,08) çok altında kalan %11'lik zam oranını protesto etmek için ülke çapında kontak kapatma eylemlerine başlamıştır. Bu eylemler sadece üç gün sürmüş ve şirketin %38,8 zam yapmasıyla sonlanmıştır. Eylemler sırasında kuryeler, Whatsapp ve Telegram gibi dijital platformları etkili bir şekilde kullanarak ülke çapında iletişim ve örgütlenme sağlamıştır. Trendyol Genel Merkezi önünde toplanma ve şehir merkezlerinde konvoylar oluşturma gibi yöntemler kullanılmıştır. Sosyal medya da kamuoyu baskısı oluşturmada aktif rol oynamıştır.
Trendyol eylemlerinin hemen ardından Yemeksepeti kuryeleri de eylemlere başlamıştır. Yemeksepeti'ndeki eylemler, hem bordrolu hem de esnaf kuryelerin bulunması nedeniyle daha karmaşık bir yapıya sahipti. Yemeksepeti, 2022 Ocak ayında bordrolu kuryelerin maaşlarını fazla mesailer dahil neredeyse asgari ücrete düşürmesi üzerine bordrolu kuryeler kontak kapatma kararı almıştır. Şirket, bu eylemlerin yayılmasını engellemek için esnaf kurye modelindeki kuryelerin paket başı ücretlerini yüksek tutmuş, böylece iki kurye kesimi arasında bölünme yaratmıştır. Eylemler haftalarca, hatta aylarca sürmüş, ancak istenilen başarıya tam olarak ulaşılamamıştır.
Yemeksepeti eylemlerinde TÜMTİS ve Nakliyat-İş sendikaları da yer almış, ancak aralarındaki rekabetin işçi birliğini kırdığı yorumları yapılmıştır. Şirket, eylemleri kırmak için algoritmik denetimi kullanmış, direnişte öne çıkan kuryelerin çalışma bölgelerini değiştirmiş, mobbing ve tehdit uygulamış, sözleşmeleri feshetmiş veya esnaf kurye modeline geçmeye zorlamıştır. Bordrolu kuryelerin bir kısmı istifa etmiş veya esnaf kurye modeline geçmek zorunda kalmıştır. Şirket, büyük bir prestij ve gelir kaybı yaşamasına rağmen, sermaye gücü sayesinde talepleri kabul etmeden direnebilmiştir.
Kolektif Eylemin Önündeki Engeller ve Dayanışma
Platform ekonomisinde kuryelerin kolektif eylem gerçekleştirmesi yasal, mekânsal, organizasyonel, teknolojik ve sosyal çeşitli engellerle karşılaşır. Esnaf kuryelerin yasal olarak sendikalaşamaması, sabit bir fiziksel iş yerinin olmaması ve yollarda yalnız çalışmaları nedeniyle mekânsal olarak yalıtılmış olmaları bu engellerden bazılarıdır. Platformlar, kuryeleri performanslarına göre karşılaştırarak rekabete zorlar, bu da bireyselleşmeye yol açar. Algoritmik denetim, şirketlerin kuryeler üzerindeki baskısını artırır. Sözleşmelerdeki tek taraflı fesih maddeleri, teminat senetleri ve şirket tarafından sürekli gözetim altında tutulmaları kuryelerin eylemlere katılımını zorlaştırır. Özellikle borçlu olan veya alternatif iş bulma imkanları kısıtlı olan kuryelerin eylemlere katılma cesaretini göstermesi daha zordur.
Ancak kuryeler bu engelleri aşmak için farklı dayanışma biçimleri ve örgütlenme yöntemleri geliştirmiştir. Sipariş beklerken, molalarda veya trafikte diğer kuryelerle kurulan "ayaküstü" iletişim, ortak şikayetlerin dile getirilmesine ve bir "biz" bilinci oluşmasına olanak tanır. Whatsapp ve Telegram gibi dijital iletişim mecraları, hukuki örgütlenmenin mümkün olmadığı durumlarda "sanal örgütlenme/dayanışma mecraları" haline gelmiştir. Kuryeler bu gruplar aracılığıyla pratik sorunları konuşur, birbirlerine yardım eder ve eylemleri duyurur. Araç bozulması, kaza veya hastalık gibi olağanüstü durumlarda kuryeler birbirlerinin paketlerini taşıyarak veya maddi yardımda bulunarak dayanışma gösterir. Motokuryeler arasındaki "iki teker kardeşliği" gibi birlik ruhu, ortak zorlukları (özellikle trafikte yaşanan ölümlü kazalar) deneyimlemenin getirdiği bir bilinçtir.
Platform şirketlerinin yoğun baskı ve kontrol politikalarına rağmen, kuryelerin farklı yöntemlerle bu engelleri aşmaya çalıştığı ve yeni dayanışma biçimleri yarattığı görülmektedir. Sendika ve emek örgütleri de hukuki destek sağlayarak eylemcileri yönlendirme rolü üstlenmektedir. Kuryelerin, özellikle enflasyon üzerinde zam gibi kısa vadeli taleplerde, kamuoyunu ve sosyal medyayı harekete geçirme gücüne sahip olduğu belirtilmiştir.
Sonuç
Türkiye'de platform ekonomisi hızla büyürken, Uber ve Trendyol Go gibi devasa platformlar pazar hakimiyeti için rekabet etmekte ve iş modelleriyle çalışma hayatını yeniden şekillendirmektedir. Özellikle "esnaf kuryelik" modeli, işverene maliyet avantajı sağlarken kuryeler için önemli riskler, güvencesizlikler ve zorlu çalışma koşulları yaratmaktadır. Buna rağmen, kuryeler karşılaştıkları engellere rağmen bir araya gelerek dayanışma ağları kurmakta ve hak arama mücadeleleri yürütmektedir. Uber'in Trendyol Go'daki potansiyel çoğunluk hissesi satın alması, Türkiye'deki online sipariş ve mobilite pazarında önemli bir dönüm noktası olabilir ve bu alandaki dinamikleri etkileyebilir. Kuryelerin hak mücadelelerinin, kurdukları dayanışma ağları ve emek örgütlerinin desteğiyle devam edeceği öngörülmektedir.
Gelişen teknolojiyle birlikte iş dünyası ve tüketim alışkanlıkları hızla değişiyor. Bu dönüşümün en belirgin yansımalarından biri, dijital platformlar üzerinden işgücünün alınıp satıldığı "platform ekonomisi" veya diğer adıyla "gig ekonomisi". Bu sistem, çalışanlar ve müşteriler arasında eşleşmeyi sağlayan, genellikle yapılan işe göre ödeme temelinde geçici ve esnek istihdam biçimleri sunar.
Paylaşım Ekonomisinin Öncüsü: Uber
Platform ekonomisinin ve özellikle ulaşım sektöründeki paylaşım ekonomisinin önde gelen örneklerinden biri Uber'dir. 2010 yılında Silikon Vadisi'nde kurulan Uber, "tek bir tuşa basarak istediğiniz yere gitme" fikriyle yola çıkmıştır. Bugün dünya çapında 70 ülkede, 10 binden fazla şehirde faaliyet göstermekte ve günde 23 milyondan fazla yolculuğa olanak tanımaktadır. Uber'in misyonu, uygun fiyatlı mobilite çözümlerini herkes için her yerde erişilebilir kılmaktır. Şehir ulaşımına katkıda bulunmayı global misyonu olarak benimseyen Uber, teknoloji yatırımlarıyla bireysel araç sahipliğini azaltmayı, trafik ve hava kirliliğini azaltarak ulaşımı daha uygun ve güvenilir hale getirmeyi hedeflemektedir.
Uber, geleneksel taksi hizmetlerinden farklılaşır. En temel fark, Uber'in akıllı telefon uygulaması üzerinden çalışmasıdır. Uber'de tahmini ücret, sürücü bilgileri önceden öğrenilebilir, online ödeme seçeneği mevcuttur ve müşteri memnuniyeti için puanlama sistemi kullanılır.
Uber, faaliyet gösterdiği ülkelerde ve Türkiye'de çeşitli hukuki ve düzenleyici sorunlarla karşılaşmıştır. Geleneksel taksiciler tarafından haksız rekabet oluşturduğu gerekçesiyle protestolara hedef olmuştur. Türkiye'de de 2019'da araç paylaşımı faaliyetleri bir mahkeme kararıyla yasaklanmış, ancak daha sonra 2021'de uygulamasını taksilerin kullanımına açarak pazara yeniden girmiştir. Kara Ulaşım Yönetmeliği'ndeki değişiklikler ve buna bağlı İBB kararları da Uber'in faaliyetlerini durdurmaya yönelik adımlar atmış, ancak Uber'in hukuki süreç başlatmasıyla bu kararların yürütmesi durdurulmuştur. Uber, Türkiye'de faaliyetlerini sürdürmeye devam etmektedir.
Uber, ulaşımın yanı sıra kargo dağıtımı gibi alanlarda da faaliyet göstermektedir. Türkiye'de Uber Kurye hizmeti 19 Ocak itibarıyla İstanbul'da başlamış ve anlık paket teslimatına olanak sağlamıştır. Bu hizmet, kurye iş ortaklarıyla iş birliği içinde hayata geçirilmiştir. Uber, sürücüsüz kamyon teknolojisi gibi yeniliklere de yatırım yapmaktadır.
Türkiye'deki Platform Devleri: Trendyol Go ve Yemeksepeti
Türkiye'de platform ekonomisinin önemli oyuncuları arasında Trendyol Go ve Yemeksepeti yer almaktadır. Trendyol Go, Trendyol mobil uygulaması içinde market ve restoran siparişlerinin verildiği bir platformdur. Siparişler oluştuktan sonra Trendyol Go servisleri üzerinden kuryelere atanır ve teslimat süreci başlar. Trendyol Go platformunda 19 bin kurye ile 90 binin üzerinde market ve restoran bulunmaktadır. Trendyol'un kendi teslimat ağı olan Trendyol Express (TEX) ise 2018'de kurulmuş ve özellikle pandemi döneminde hızla büyüyerek Türkiye'nin tüm illerine yayılmıştır. 2020'de günde ortalama 1 milyon paket dağıtımı gerçekleştirmiştir.
Yemeksepeti ise 2001 yılında kurulmuş ve 2015 yılında Delivery Hero'ya satılmıştır. Türkiye'nin en büyük online yemek sipariş platformlarından biridir. Hem bordrolu (kadrolu) çalışan kuryeleri hem de esnaf kurye (parça başı) modeliyle çalışan kuryeleri bulunmaktadır.
Pazar payı açısından, bir kaynağa göre Türkiye'de hala en çok kullanılan yemek sipariş uygulaması Yemeksepeti'dir, ancak Trendyol'un da pazarda öne geçtiğine dair gözlemler mevcuttur. Bazı kullanıcılar Trendyol Go'yu müşteri odaklılığı ve hızlı iade işlemleri nedeniyle tercih ettiğini belirtmiştir. Yemeksepeti'nin arayüz değişikliklerinden zarar gördüğü ve getir ücreti alması gibi nedenlerle tercih edilmeyebileceği de ifade edilmiştir.
Uber ve Trendyol Go İş Birliği (Satın Alma Görüşmeleri)
Yakın zamanda gündeme gelen önemli bir haber, Trendyol Grubu'nun Uber ile Trendyol GO'nun çoğunluk hisselerinin devri için anlaşmaya vardığıdır. Bu satış sürecinin önümüzdeki aylarda tamamlanması beklenmektedir. Anlaşmanın finansal detayları paylaşılmamıştır, ancak Trendyol GO'nun değerlemesinin yaklaşık 1 milyar dolar olduğu belirtilmiştir. Uber'in amacının, pazarda göreceli olarak daha alt konumda olan (ancak büyüyen) bir işletmeyi alıp kendi markası ve finansmanıyla öne geçmek olabileceği yorumları yapılmıştır. Anlaşma tamamlandıktan sonra Trendyol GO uygulamasının müşterilere, satıcılara ve kuryelere hizmet vermeye devam edeceği ifade edilmiştir.
Kuryelerin Dünyası: Esnaf Kuryelik ve Çalışma Koşulları
Platform ekonomisinin Türkiye'deki en yaygın istihdam biçimlerinden biri **"esnaf kuryelik"**tir. Bu model, "kendi işinin patronu ol" veya "iş ortağımız ol" sloganlarıyla tanıtılsa da, kuryelerin çalışma hayatında önemli zorlukları beraberinde getirir. Esnaf kurye olmak isteyen kişi, kendi işletmesini kurarak firmaya bağlı olmadan "istediği zaman" çalışır. Ancak bu modelde kurye, hukuken firmanın çalışanı değil, firma sahibidir.
Esnaf kuryelerin en önemli sermayesi kendi araçlarıdır (motosiklet veya araba). Aracın tüm giderleri (sigorta, yakıt, bakım vb.) kuryeye aittir. Sosyal sağlık güvencelerini kendileri yatırır. Ödeme paket başı yapılır ve bu hizmet karşılığında firmaya fatura kesilir. Paket sayısı arttıkça vergi yükü artar, bu da muhasebeci ihtiyacı doğurur. Günlük yeme-içme masrafları da kuryeye aittir. Esnaf kuryelerin ücretli izin hakları yoktur; izin kullandıkları günlerde ücret alamazlar. Herhangi bir kaza, paket kaybı veya hasarı durumunda tüm sorumluluk esnaf kuryenindir. İşçi statüsünde olmadıkları için sendikada örgütlenme imkanları hukuken yoktur.
Birçok firma (Fiyuu, Trendyol Go, Trendyol Express, Getir, Yemeksepeti, Scotty, Banabikurye, Hepsi Jet, Hepsiexpress, Aras Kargo, MNG Kargo, Yurtiçi Kargo, Sürat Kargo, Kolay Gelsin, Tıkla Gelsin, İletmen, Paket Taxi, Fuudy, Paketle, Gelal, Yolla, Ulak) esnaf kurye modelini kullanmaktadır. Bu modelin yaygınlaşması özellikle Covid-19 dönemine denk gelmiş, şirketlerin maliyetleri düşürmek amacıyla sosyal güvenceli, asgari ücretli kadrolu çalışan yerine bu modeli tercih etmesine neden olmuştur. Esnaf kuryelerin kazancı, taşınan gönderi sayısı, kilometre ve kampanyalar gibi değişkenlere bağlıdır, ancak firmadan firmaya farklılık gösterebilir.
Kurye Eylemleri: Trendyol Express ve Yemeksepeti Örnekleri
Türkiye'de platform ekonomisi kuryelerinin çalışma koşullarına yönelik önemli kolektif eylemler yaşanmıştır. 2022 yılının ilk ayında Trendyol Express araçlı kuryeleri, TÜİK enflasyonunun (%36,08) çok altında kalan %11'lik zam oranını protesto etmek için ülke çapında kontak kapatma eylemlerine başlamıştır. Bu eylemler sadece üç gün sürmüş ve şirketin %38,8 zam yapmasıyla sonlanmıştır. Eylemler sırasında kuryeler, Whatsapp ve Telegram gibi dijital platformları etkili bir şekilde kullanarak ülke çapında iletişim ve örgütlenme sağlamıştır. Trendyol Genel Merkezi önünde toplanma ve şehir merkezlerinde konvoylar oluşturma gibi yöntemler kullanılmıştır. Sosyal medya da kamuoyu baskısı oluşturmada aktif rol oynamıştır.
Trendyol eylemlerinin hemen ardından Yemeksepeti kuryeleri de eylemlere başlamıştır. Yemeksepeti'ndeki eylemler, hem bordrolu hem de esnaf kuryelerin bulunması nedeniyle daha karmaşık bir yapıya sahipti. Yemeksepeti, 2022 Ocak ayında bordrolu kuryelerin maaşlarını fazla mesailer dahil neredeyse asgari ücrete düşürmesi üzerine bordrolu kuryeler kontak kapatma kararı almıştır. Şirket, bu eylemlerin yayılmasını engellemek için esnaf kurye modelindeki kuryelerin paket başı ücretlerini yüksek tutmuş, böylece iki kurye kesimi arasında bölünme yaratmıştır. Eylemler haftalarca, hatta aylarca sürmüş, ancak istenilen başarıya tam olarak ulaşılamamıştır.
Yemeksepeti eylemlerinde TÜMTİS ve Nakliyat-İş sendikaları da yer almış, ancak aralarındaki rekabetin işçi birliğini kırdığı yorumları yapılmıştır. Şirket, eylemleri kırmak için algoritmik denetimi kullanmış, direnişte öne çıkan kuryelerin çalışma bölgelerini değiştirmiş, mobbing ve tehdit uygulamış, sözleşmeleri feshetmiş veya esnaf kurye modeline geçmeye zorlamıştır. Bordrolu kuryelerin bir kısmı istifa etmiş veya esnaf kurye modeline geçmek zorunda kalmıştır. Şirket, büyük bir prestij ve gelir kaybı yaşamasına rağmen, sermaye gücü sayesinde talepleri kabul etmeden direnebilmiştir.
Kolektif Eylemin Önündeki Engeller ve Dayanışma
Platform ekonomisinde kuryelerin kolektif eylem gerçekleştirmesi yasal, mekânsal, organizasyonel, teknolojik ve sosyal çeşitli engellerle karşılaşır. Esnaf kuryelerin yasal olarak sendikalaşamaması, sabit bir fiziksel iş yerinin olmaması ve yollarda yalnız çalışmaları nedeniyle mekânsal olarak yalıtılmış olmaları bu engellerden bazılarıdır. Platformlar, kuryeleri performanslarına göre karşılaştırarak rekabete zorlar, bu da bireyselleşmeye yol açar. Algoritmik denetim, şirketlerin kuryeler üzerindeki baskısını artırır. Sözleşmelerdeki tek taraflı fesih maddeleri, teminat senetleri ve şirket tarafından sürekli gözetim altında tutulmaları kuryelerin eylemlere katılımını zorlaştırır. Özellikle borçlu olan veya alternatif iş bulma imkanları kısıtlı olan kuryelerin eylemlere katılma cesaretini göstermesi daha zordur.
Ancak kuryeler bu engelleri aşmak için farklı dayanışma biçimleri ve örgütlenme yöntemleri geliştirmiştir. Sipariş beklerken, molalarda veya trafikte diğer kuryelerle kurulan "ayaküstü" iletişim, ortak şikayetlerin dile getirilmesine ve bir "biz" bilinci oluşmasına olanak tanır. Whatsapp ve Telegram gibi dijital iletişim mecraları, hukuki örgütlenmenin mümkün olmadığı durumlarda "sanal örgütlenme/dayanışma mecraları" haline gelmiştir. Kuryeler bu gruplar aracılığıyla pratik sorunları konuşur, birbirlerine yardım eder ve eylemleri duyurur. Araç bozulması, kaza veya hastalık gibi olağanüstü durumlarda kuryeler birbirlerinin paketlerini taşıyarak veya maddi yardımda bulunarak dayanışma gösterir. Motokuryeler arasındaki "iki teker kardeşliği" gibi birlik ruhu, ortak zorlukları (özellikle trafikte yaşanan ölümlü kazalar) deneyimlemenin getirdiği bir bilinçtir.
Platform şirketlerinin yoğun baskı ve kontrol politikalarına rağmen, kuryelerin farklı yöntemlerle bu engelleri aşmaya çalıştığı ve yeni dayanışma biçimleri yarattığı görülmektedir. Sendika ve emek örgütleri de hukuki destek sağlayarak eylemcileri yönlendirme rolü üstlenmektedir. Kuryelerin, özellikle enflasyon üzerinde zam gibi kısa vadeli taleplerde, kamuoyunu ve sosyal medyayı harekete geçirme gücüne sahip olduğu belirtilmiştir.
Sonuç
Türkiye'de platform ekonomisi hızla büyürken, Uber ve Trendyol Go gibi devasa platformlar pazar hakimiyeti için rekabet etmekte ve iş modelleriyle çalışma hayatını yeniden şekillendirmektedir. Özellikle "esnaf kuryelik" modeli, işverene maliyet avantajı sağlarken kuryeler için önemli riskler, güvencesizlikler ve zorlu çalışma koşulları yaratmaktadır. Buna rağmen, kuryeler karşılaştıkları engellere rağmen bir araya gelerek dayanışma ağları kurmakta ve hak arama mücadeleleri yürütmektedir. Uber'in Trendyol Go'daki potansiyel çoğunluk hissesi satın alması, Türkiye'deki online sipariş ve mobilite pazarında önemli bir dönüm noktası olabilir ve bu alandaki dinamikleri etkileyebilir. Kuryelerin hak mücadelelerinin, kurdukları dayanışma ağları ve emek örgütlerinin desteğiyle devam edeceği öngörülmektedir.
